En busca de las evidencias materiales de las actividades económicas impulsadas por la iglesia. Algunas consideraciones de carácter general

Autores/as

  • Yolanda Peña Cervantes UNED
  • Isabel Sánchez Ramos Universidad Pablo de Olavide

Palabras clave:

talleres eclesiásticos, monasterios, iglesias, patrimonio eclesiástico

Resumen

En estas páginas hemos intentado recoger la complejidad y dificultad de estudio de la impronta material de la producción eclesiástica, a partir del análisis de alguno de los yacimientos hispanos más significativos que se pueden vincular con este fenómeno. El objetivo de nuestro trabajo ha sido realizar una visión panorámica que nos permita detectar el estado actual de la cuestión y, sobre todo, las lagunas y las posibles vías de investigación.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

ARANDA GONZÁLEZ, R. (2020): “Rocas decorativas (mármora) entre la Antigüedad Tardía y la Alta Edad Media en Hispania. Reflexión teórico-metodológica y estado de la cuestión”, en: García-Entero, V., Vidal, S., Gutiérrez, A. y Aranda, R., eds, Paisajes e historias en torno a la piedra. La ocupación y explotación del territorio de la cantería y las estrategias de distribución, consumo y reutilización de los materiales lapídeos desde la antigüedad, Madrid, 349-390. https://doi.org/10.5944/monografias.prehistoria.arqueologia.2020.12

ATENCIANO-CRESPILLO, J. y BLÁNCO-GUZMÁN, R. (2023):“Monasterios y almunias de Córdoba. El control productivo de la periferia urbana en Época Tardoantigua y Omeya”, en: Sánchez Ramos, I. y Peña Cervantes, Y., eds., Fundus ecclesiae. Evidencias materiales de las actividades económicas de la Iglesia en Hispania durante la Antigüedad Tardía y la alta Edad Media, Romvla 21, 225-256.

BELTRÁN DE HEREDIA, J. (2023): “Las actividades productivas y económicas en las sedes episcopales durante la Antigüedad Tardía. Barcino y otros modelos mediterráneos”, en: Sánchez Ramos, I. y Peña Cervantes, Y., eds., Fundus ecclesiae. Evidencias materiales de las actividades económicas de la Iglesia en Hispania durante la Antigüedad Tardía y la alta Edad Media, Romvla 21, 85-116.

BERNAL-CASASOLA, D. (2010): “Iglesia, producción y comercio en el Mediterráneo tardoantiguo de las ánforas a los talleres eclesiásticos”, en: Menchelli, S., Santoro, S., Pasquinucci, M. y Guidicci, G., eds, LRCW 3: late Roman coarse wares, cooking wares and amphorae in the Mediterranean: archaeology and archaeometry: comparison between western and eastern mediterranean, Oxford, 19-31.

BERNAL-CASASOLA, D., CAU-ONTIVEROS, M.A., BERNI, P., PECCI, A., RETAMOSA, J.A., PORTILLO-SOTELO, J.L., OVIEDO, J., FERNÁNDEZ TUDELA, E., GOÑALONS LAPIEDRA, M., GARCÍA RIAZA, E. y CARDELL, J. (2023): “Ánforas tardorromanas, crismones y el oleum dulce ¿consagrado?: reflexiones sobre el pecio mallorquín de Ses Fontanelles”, en: Sánchez Ramos, I. y Peña Cervantes, Y., eds., Fundus ecclesiae. Evidencias materiales de las actividades económicas de la Iglesia en Hispania durante la Antigüedad Tardía y la alta Edad Media, Romvla 21, 29-84.

BRUN, J. P. (2004): Archéologie du vin et de l’huile dans l’Empire romain, París.

CABALLERO ZOREDA, L. (2006): “El conjunto monástico de Santa María de Melque (Toledo). Siglos VII-IX. Criterios seguidos para identificar monasterios hispánicos tardoantiguos”, en: García de Cortázar J. Á. y Teja, R., eds., Monjes y monasterios hispanos en la Alta Edad Media, Aguilar de Campoo, 99-145.

CARNEIRO, A. (2019): “Território, poder e controlo. A dinâmica da Igreja e dos seus agentes nas actividades económicas da Lusitania durante a Antiguidade Tardía”, en: López Villar, J, ed. Lit, Tarraco Biennal. Actes 4t Congrés Internacional d’Arqueologia i Món Antic. VII Reunió d’Arqueologia Cristiana Hispànica: el cristianisme en l’Antiguitat Tardana. Noves perspectives, Tarragona, 371-376.

CASTELO RUANO, R. y LÓPEZ PÉREZ, A. (2022): “Iglesia parroquial en El Saucedo (Talavera La Nueva, Toledo): Cura Animorum y gestión del territorio. Una nueva interpretación”, en: Salido J. y Gómez, R., eds., Iglesias tardoantiguas en el centro peninsular (siglos V-VIII), Madrid, 269-294.

CASTELO, R., LÓPEZ, J.A., LÓPEZ, A.M., PEÑA, L., LIESAU, C., RUIZ, M., LÓPEZ, L., PÉREZ, S., GARCÍA, R., GÓMEZ, J.L. y MANGLANO, G. (2010-2011): “Una aproximación interdisciplinar a las actividades agropecuarias y cinegéticas de un asentamiento rural lusitano: El Saucedo (Talavera la Nueva, Toledo)”, Boletín AAA 46, 205-235.

CAU ONTIVEROS, M.A., RIERA RULLÁN, M. y SALASI BURGUERA, M. (2012): “The early Christian complex of Son Pereto (Mallorca, Balearic Islands) excavations in the `West Sector ́ (2005-2008)”, Archeologia medievale 39, 231-243.

CEBRIÁN FERNÁNDEZ, R. y HORTELANO UCEDA, R. (2022): “La basílica tardoantigua de Segobriga (Cabeza del Griego, Saelices, Cuenca) y otros centros de culto del interior de la provincia Carthaginensis”, en: Salido J. y Gómez, R., eds., Iglesias tardoantiguas en el centro peninsular (siglos V-VIII), Madrid, 327-351.

CHAVARRÍA ARNAU, A. (2010): “Churches and aristocracies in seventh‐century Spain: some thoughts on the debate on Visigothic churches“, Early Medieval Europe 18, 160-174. https://doi.org/10.1111/j.1468-0254.2010.00294.x

CHAVARRÍA ARNAU, A. (2018): A la sombra de un Imperio. Iglesias, obispos y reyes en la Hispania tardoantigua (siglos V-VII), Bari.

DERCY, B. (2015): Le travail des peaux et du cuir dans le monde grec antique : tentative d’une archéologie du disparu appliquée au cuir (collection du Centre Jean-Bérard, 45 ; Archéologie de l’artisanat antique, 9), Nápoles. https://doi.org/10.4000/books.pcjb.5908

DERDA, T. (1992): “Inscriptions with the Formula θεου χάρις κέρδος on Late Roman Amphorae”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 94, 135-152.

DÍAZ MARTÍNEZ, P. C. (1987): Formas económicas y sociales en el monacato visigodo, Salamanca.

DÍAZ MARTÍNEZ, P.C. (1998): “El testamento de Vicente Propietarios y dependientes en la Hispania del s. VI”, “Romanización” y “reconquista” en la Península Ibérica: nuevas perspectivas, Salamanca, 257-270.

ESCRIVÁ, V., MARTÍNEZ CAMPS, C. y VIDAL, X. (2005): “Edeta en la antigüedad tardía (Llíria, Valencia)”, en: Gurt, J.M. y Ribera, A., eds, VI Reunió d’Arqueologia Cristiana Hispànica. Les ciutats tardoantigues d’Hispania. Cristianització i topografía, Barcelona, 267-278.

ESPINOSA RUIZ, U. (2019): La iglesia tardoantigua de Parpalinas (Pipaona de Ocón), Logroño. FAbião, C. (1998): “O vinho na Lusitânia: reflexões em torno de um problema arqueológico”, Revista Portuguesa de Arqueologia 1.1, 69-198.

FERNÁNDEZ OCHOA, C., GIL SENDINO, F. y SALIDO DOMÍNGUEZ, J. (2013): “Nuevas evidencias del cristianismo en Asturias: los crismones de la villa romana de Veranes (Gijón)”, Gerión 31, 385-416. https://doi.org/10.5209/rev_GERI.2013.v31.43626

FERNÁNDEZ OCHOA, C., SALIDO, J., y GIL SENDINO, F. (2016): “La actividad metalúrgica en el yacimiento Veranes (Gijón, España): de la villa romana al asentamiento tardoantiguo y altomedieval”, European Journal of Post-Classical Archaeologies 6, 109-140.

FOURNET, J.-L. (2021): “How late Antique dipinti contribute to a better knowledge of amphora contents”, en: Bernal-Casasola, D., Bonifay, M., Pecci, A. y Leitch, V., eds., Roman Amphora Contents. Reflecting on the Maritime Trade of Foodstuffs in Antiquity. In honour of Miguel Beltrán Lloris, Oxford, 63-76. https://doi.org/10.2307/j.ctv22zp41p.8

FUKS, D., AVNI, G. y BAR-OZ, G. (2021): “The Debate on Negev Viticulture and Gaza Wine in Late Antiquity”, Tel Aviv 48-2, 143-170. https://doi.org/10.1080/03344355.2021.1968626

GALLEGO, H. (1999): “El vino en los Concilios Hispano-Visigodos: su contexto socioeconómico y cultural”, Hispania Sacra 51-103, 43-53. https://doi.org/10.3989/hs.1999.v51.i103.602

GARCÍA IGLESIAS, L. (1989): “Las posesiones de la iglesia emeritense en época visigoda”, Gerión Extra 2, 391-402.

GIBERT REBULL, J. y ROIG BUXÓ, J. (2023): “Conjuntos eclesiásticos y producción en ámbito rural en la Tarraconense oriental (siglos V-VIII): panorama general y estudio de casos”, en: Sánchez Ramos, I. y Peña Cervantes, Y., eds., Fundus ecclesiae. Evidencias materiales de las actividades económicas de la Iglesia en Hispania durante la Antigüedad Tardía y la alta Edad Media, Romvla 21, 167-223.

GOFFREDO, R. (2022): “La manifattura del cuoio nell’Italia romana“, Mélanges de l’École française de Rome - Antiquité 134-1, 259-298. https://doi.org/10.4000/mefra.13148

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, R., FERNÁNDEZ MATALLANA, F., ZAPATA PARRA, J.A. y MARTÍNEZ GARCÍA, J.J. (2019): “La Villa Romana de los Villaricos (Mula, Murcia). 30 años de investigación”, en: García Sandoval, J., Collado Espejo, P. e Iniesta Sanmartín, A., eds., XXV Jornadas de Patrimonio Cultural, Región de Murcia, Murcia, 23-39.

GUTIÉRREZ LLORET, S. (1996): “La producción de pan y aceite en ambientes domésticos. Límites y posibilidades de una aproximación etnoarqueológica”, Arqueología Medieval 4, 237-255.

GUTIÉRREZ LLORET, S. y SARABI A, J. (2016): “El episcopio del complejo religioso de época visigoda de El Tolmo de Minateda. Últimos datos arqueológicos sobre su arquitectura y función”, en: Gamo Parras, B. y Sanz Gamo, R., eds, Actas de la I Reunión Científica de Arqueología de Albacete, Albacete, 705-721.

HEVIA, P., ESTEBAN, G. y ZARZALEJOS, M. (2022): “La iglesia tardoantigua del Pilar de la Legua (Almadén, Ciudad Real)”, en: Salido J. y Gómez, R., eds., Iglesias tardoantiguas en el centro peninsular (siglos V-VIII), Madrid, 295-326.

IANELLI, M.T. y CUTERI, F.A. (2007): “Il commercio e la lavorazione del pesce nella Calabria antica e medievale con particolare riferimento alla costa tirrenica”, en: Lagóstena, L., Bernal, D. y Arévalo, A., eds., Salsas y salazones de pescado en Occidente durante la Antigüedad, Actas del Congreso Internacional (Cádiz, 2005), B.A.R. Int. Ser. 1686, Oxford, 285-300.

KOPÁČKOVÁ, J. (2020): “Local Production Of Olive Oil And Wine In Roman Dalmatia (1st–7th Century Ad). An Overview Of The Current State Of Research”, Archeološki radovi i rasprave 19, 163-184.

LEGUILLOUX, M. (2004): Le cuir et la pelleterie à l’époque romaine, Paris.

LEWIT, T. (2023): “Wine and oil production in 4Th-7Th century monasteries of the eastern mediterranean”, en : Sánchez Ramos, I. y Peña Cervantes, Y., eds., Fundus ecclesiae. Evidencias materiales de las actividades económicas de la Iglesia en Hispania durante la Antigüedad Tardía y la alta Edad Media, Romvla 21, 7-28.

LÓPEZ VILLAR, J. (2006): Les basíliques paleocristianes del suburbi occidental de Tarraco. El templo septendrional i el complex martirial de Sant Fructuós, Tarragona.

MARTÍN VISO, I. (2015): “Huellas del poder: pizarras y poblados campesinos en el centro de la península Ibérica (siglos V-VII)”, Medievalismo 25, 285-314.

MARTÍNEZ DÍEZ, G. (1959): “El patrimonio eclesiástico en la España visigoda: estudio histórico-jurídico”, Miscelánea Comillas: Revista de Ciencias Humanas y Sociales 17 (32), 5-200.

MOLIST, N., ESTEVE, X., PECCI, A. y RIPOLL, G. (2023): “La producción vitivinícola en la ciudad altomedieval de Olèrdola y su término castral (Penedès, Barcelona)”, en: Sánchez Ramos, I. y Peña Cervantes, Y., eds., Fundus ecclesiae. Evidencias materiales de las actividades económicas de la Iglesia en Hispania durante la Antigüedad Tardía y la alta Edad Media, Romvla 21, 141-165.

MORÍN, J. y SÁNCHEZ, I. (2022): “Los Hitos (Arisgotas) y La Cabilda (Hoyo de Manzanares). Dos iglesias rurales tardoantiguas en el centro hispano peninsular”, en: Salido J. y Gómez, R., eds., Iglesias tardoantiguas en el centro peninsular (siglos V-VIII), Madrid, 251-267.

PALOL, P. (1986): “Las excavaciones del conjunto de “El Bovalar”, Serós (Segría, Lérida) y el reino de Akhila”, Antigüedad y Cristianismo 3, 513-525.

PECCI, A., CAU, M. A. y GARNIER, N. (2013): “Identifying wine and oil production: analysis of residues from Roman and Late Antique plastered vats”, Journal of Archaeological Science 40, 4491-4498.

PEÑA CERVANTES, Y. (2008): “La producción de vino en contextos eclesiásticos tardoantiguos hispanos’’, en: Blázquez, J. y Celestino, S., eds, El vino en época tardoantigua y medieval, Madrid, 343-357.

PEÑA CERVANTES, Y. (2010): Torcularia. La producción de vino y aceite en Hispania, Tarragona.

PEÑA CERVANTES, Y. (2022): “Estructuras agrarias altomedievales: prensas, molinos de aceite y lagares”, en: Prata, S., Cuesta, F. y Tente, C., eds., Paisajes, espacios y materialidades: arqueología rural altomedieval en la península ibérica, Oxford, 105-128.

PEÑA CERVANTES, Y. (2023): Tornos y tornillos. Tecnologías de prensado de la uva y la aceituna en el mundo romano y tardoantiguo, Granada.

PEÑA CERVANTES, Y., NOGUERA, J.M. y BRUN, J.P. (2023): De Re rustica: arqueología de las actividades económicas en los campos de Hispania, Murcia.

RIBERAI LACOMBA, A. y ROSSELLÓ MESQUIDA, M. (2023): “Actividades productivas en ámbitos eclesiásticos tardoantiguos en Valentia y su entorno territorial”, en: Sánchez Ramos, I. y Peña Cervantes, Y., eds., Fundus ecclesiae. Evidencias materiales de las actividades económicas de la Iglesia en Hispania durante la Antigüedad Tardía y la alta Edad Media, Romvla 21, 117-139.

SALES-CARBONELL, J. (2012): Las construcciones cristianas de la Tarraconensis durante la Antigüedad Tardía. Topografía, Arqueología e Historia. Barcelona.

SALES-CARBONELL, J. (2015): “El Bovalar (Serós, Lleida). ¿Un monasterio productor de pergamino en la Hispania visigoda?”, Rivista di Archeologia Cristiana 90, 423-464.

SALES-CARBONELL, J. y SANCHO, M. (2023): “Espais i estructures en els establiments monàstics de l’antiguitat tardana i la primerenca edat mitjana reptes d’identificació i tipificació”, Rodis: journal of medieval and postmedieval archaeology 6, 11-16.

SÁNCHEZ RAMOS, I. y MORÍN DE PABLOS, J. (2019): “El grupo episcopal de Egitania en la Antigüedad tardía: en, I. Sánchez Ramos y J. Morín de Pablos (eds.), De ciuitas Igaeditanorum a Laŷdāniyya. Paisajes urbanos de Idanha-a-Velha (Portugal) en épocas tardoantigua y medieval. BAR International Series 2943, Oxford, 107-134.

SÁNCHEZ VELASCO, J. (2018): The Christianization of Western Baetica: Architecture, Power, and Religion in a Late Antique Landscape, Amsterdam.

SCHACHNER, L. A. (2005): “’I Greet You and thy Brethren. Here Are Fifteen Shentasse of Wine’: WineProduction in the Early Monasteries of Egypt and the Levant”, ARAM 17, 157-184.

TAXEL, I. (2013): “The Olive Oil Economy of Byzantine and Early Islamic Palestine: Some Critical Notes”, Liber Annuus, 63, 361-394.

VIZCAÍNO SÁNCHEZ, J. y PÉREZ MARTÍN, I. (2008): “Ungüentarios bizantinos con sello epigráfico en Carthago Spartaria”, Archivo Español de Arqueología 81, 151-176.

VIZCAÍNO, J. (2009): “Vino y sociedad cristiana en la Hispania Tardoantigua. Documentación arqueológica y textual”, en: Blázquez, J. y Celestino, S., eds, El vino en época tardoantigua y medieval, Madrid, 75-112.

VOLPE, G., ROMANO, A.V. y TURCHIANO, M. (2013): “San Giusto, l’ecclesia e il Saltus Carminianensis: vescovi rurali, insediamenti, produzioni agricole e artigianali”, en: Episcopus, civitas territorium, XV Congressvs Internationalis Archaeologiae Christianae, Toledo (2008), Roma-Città del Vaticano, 559-580.

Descargas

Publicado

2024-04-25

Cómo citar

Peña Cervantes, Y., & Sánchez Ramos, I. (2024). En busca de las evidencias materiales de las actividades económicas impulsadas por la iglesia. Algunas consideraciones de carácter general. ROMULA, (21), 257–278. Recuperado a partir de https://upo.es/revistas/index.php/romula/article/view/10427

Número

Sección

Artículos